اندیشه‌های نیما یوشیج درباره‌ی شعر و شاعری [1]




برای نیما یکی از شرایط اساسی آفرینش شعر حقیقی خلوت گزینی و در خود جا گرفتن و با خود خلوت کردن است. به باور او بدون خلوت شاعر با خود، شعرش پاکیزه نمی شود و آن صفای زلالی را که لازمه شعر حقیقی است به دست نمی آورد:
" بدون خلوت با خود شعر شما تطهیر نمی یابد و آنچه را که باید باشد نخواهد بود. به هر اندازه در خودتان خلوت داشته باشید به همان اندازه این کیفیت بیشتر حاصل آمده است."
نیما - حرف های همسایه - بخش ٤
نیما معتقد است که شعر در خلوتی شاعرانه ساخته و پرداخته می شود، و جنبه های اجتماعی شعر، یعنی آن نشانه ها که از جمع و جمعیت در آن باید باشد، در خلوت شاعر جان می گیرد و می بالد و پخته و پرورده می شود. به باور نیما شعر کالایی اجتماعی است که شاعر آن را از جمعیت می گیرد، ولی در خلوت خودش آن را منظم و ارزشمند می کند:
" از این حرف کودکانه و جوان فریب بگذرید که شعر از جمعیت ساخته می شود. کسی که معترف به این است خود منم. اما شاعر این کالا را که از جمعیت می گیرد در خلوت خود منظم و قابل ارزش می کند. با شاعر است که این کالا، کالایی می شود. دلیل آن را می توانید به آسانی پیدا کنید که هر کس شاعر زبردستی نیست."
نیما - حرف های همسایه - بخش ٤

به نظر نیما خلوت شاعر باید دارای صفا و پاکیزگی باشد. به گمان او صفا و پاکیزگی یعنی دیدن آنچه با چشم سر دیده نمی شود، حاضر شدن کسانی در برابر شاعر که او می خواهد با آنها باشد، شنیدن صداهایی که او خوش دارد بشنود، تبدیل شدن اتاقش به چشم انداز دریا، دیدن آن هنگام که سالها از مرگ او می گذرد و جوانی که در روزگار زیستن او هنوز نطفه اش بسته نشده، سالها بعد در گوشه ای نشسته و درباره او می نویسد. نیما خلوتی این گونه را دارای صفا و پاکیزگی می داند، خلوتی که دنیایی را در اتاق محقر شاعر جا دهد، و درونش را سرشار از عظمتی جهانی کند:
" آیا چیزهایی را که دیده نمی شوند، تو می بینی؟ آیا کسانی را که می خواهی در پیش تو حاضر می شوند، یا نه؟ آیا گوشه اتاق تو به منظره ی دریایی مبدل می شود؟ آیا می شنوی هر صدایی را که می خواهی؟
می بینی هنگامی را که تو سال هاست مرده ای و جوانی که هنوز نطفه اش بسته نشده، سالها بعد در گوشه ای نشسته، از تو می نویسد؟
هر وقت همه اینها هستی داشت و در اتاق محقر تو دنیایی جا گرفت، در صفا و پاکیزگی خلوت خود شک نکن."
نیما - حرف های همسایه - بخش ١

بدون اینها خلوت شاعر خلوتی ظاهری ست، خلوت تاجری ست که برای شمردن پولهایش در به روی خود بسته است. بدون اینها دل شاعر با او نیست، او از خود جدا ست، خودی که باید با شاعر باشد و به او شعر الهام ببخشد، از او گریخته است:
" اگر جز اینهاست، بدان که خلوت تو یک خلوت ظاهری ست، مثل این است که تاجری برای شمردن پولهای خود در به روی خود بسته است. دل تو با تو نیست و تو از خود جدا هستی. آن تویی که باید با تو باشد از تو گریخته است."
نیما - حرف های همسایه - بخش ١

نخستین سفارش نیما به شاعران تلاش برای به دست آوردن این خلوت پر رمز و راز و پر برکت است، خلوتی که عصاره ای از صفا و پاکیزگی ست. چگونه؟ از راه صفابخشی به خویش، از راه پاکیزه ساختن خود:
" شروع کن به صفا دادن شخص خودت. شروع کن به پاکیزه ساختن خودت... آن خلوت که ما از آن حرف می زنیم عصاره ای از صفا و پاکیزگی ماست، نه چیز دیگر."
نیما - حرف های همسایه - بخش ١
پس از به دست آوردن خلوتی که عصاره صفا و پاکیزگی ست، وظیفه شاعر چیست؟ او در خلوتش چه باید بکند و دارای چه توانایی هایی باید باشد؟ به نظر نیما باید در آن خلوت بتواند به جای چیزهای دیگر بنشیند و وجود چیزهای دیگر را در خود حس کند. باید به هر چیز دیگری که دلش می خواهد تبدیل شود، به ویژه آن چیزها که می خواهد درباره شان شعر بسراید، و ماهیت هستی آنها را تجربه کند. باید بتواند به جای سنگی بنشیند، دوار گذشته را که توفان زمین با او گذرانیده، به تن حس کند. باید بتواند جام شرابی شود که وقت افتاد و شکست، لرزش شکستن را به تن حس کند:
" عزیز من! باید بتوانی به جای سنگی نشسته، دوار گذشته را که توفان زمین با تو گذرانیده، به تن حس کنی... باید بتوانی یک جام شراب بشوی که وقتی افتاد و شکست لرزش شکستن را به تن حس کنی."
نیما - حرف های همسایه - بخش ٢

باید این کشش به حس کردن وجودهای دیگر، شاعر را به کوشش و کنش و کاوش وادارد و او را به گذشته های انسان ببرد. باید به گورستانها برود، به خرابه های خلوت و بیابانهای دور، و در آنها فریاد برآورد تا خودش و جهان صدای فریادش را بشنود، و نیز زمانی دراز خاموش بنشیند و در سکوت به خود و جهان درون و بیرونش بیندیشد. بدون اینها خلوت او خالی می ماند و به او هیچ چیز ارجمندی نمی بخشد:
" باید این کشش تو را به گذشته انسان ببرد و تو در آن بکاوی. به مزار مردگان خود بروی، به خرابه های خلوت و بیابان های دور بروی و در آن فریاد برآوری و نیز ساعات دراز خاموش بنشینی... به تو بگویم تا اینها نباشد، هیچ چیز نیست..."
نیما - حرف های همسایه - بخش ٢

در این خلوتگاه پاکیزه و مصفاست که شاعر به گوهره دانایی و عصاره بینایی می تواند دست یابد، به درون چیزها می تواند فرو رود و با چشم درون آن به بیرون می تواند نگاه کند، و به تفاوتهای گونه های گوناگون دیدن می تواند پی ببرد، و با مبادله مداوم و پر تکرار درون و برون، به فراخور هوش و حسش و آن شوق سوزان و آتشی که در اوست، می تواند چیزی فرا گیرد:
" دانستن سنگی یک سنگ کافی نیست. مثل دانستن معنی یک شعر است. گاه باید در خود آن قرار گرفت و با چشم درون آن به بیرون نگاه کرد و با آنچه در بیرون دیده شده است به آن نظر انداخت. باید بارها این مبادله انجام بگیرد تا به فراخور هوش و حس خود و آن شوق سوزان و آتشی که در تو هست، چیزی فرا گرفته باشی.
دیدن در جوانی فرق دارد تا در سن زیادتر. دیدن در حال ایمان فرق دارد با عدم ایمان. دیدن برای اینکه حتماً در آن بمانی با دیدن برای اینکه از آن بگذری. دیدن در حال غرور، دیدن به حال انصاف، دیدن در حال وقعه، دید در حال سیر، در حال سلامتی و غیر سلامتی، از روی علاقه یا غیر آن.
دنباله حرف را دراز نمی کنم. تو باید عصاره بینایی باشی، بینایی فوق دانش، بینایی فوق بینایی ها..."   
نیما - حرف های همسایه - بخش ٢
شاعر باید تاب دانستن داشته باشد، گنجایش پذیرا شدن دانش داشته باشد، و در صورتی به چنین ظرفیتی دست می یابد که خلوتگاهش سرشار از بینایی باشد، و به زور خلوت بتواند روزی دارای قدرت بینش شود. در غیر این صورت ظرفی خواهد بود فاقد گنجایش که چیزی را در خود نمی تواند جا دهد، یا بوته ای خشک که هر آن در معرض آتش گرفتن است:
" اگر چنین بتوانی بود مانند جوانانی نخواهی بود که تاب دانستن ندارند و چون چیزی را دانستند جار می زنند. شبیه بوته های خشک آتش گرفته اند یا مثل ظرف که گنجایش نداشته، ترکیده اند. آنها اصلاح شدنی نیستند و دانش برای آنها به منزله تیغ در کف زنگی مست که می گویند، زیرا با این دانش بینایی جفت نیست.
تو باید بتوانی بدانی چنان بینایی یی هست و به زور خلوت بتوانی روزی دارای آن بینایی باشی."
نیما - حرف های همسایه - بخش ٢
چنین خلوتی نه تنها سرچشمه بینایی که آشیانه شنوایی نیز هست و به شاعر دو گوش می دهد، یکی برای شنیدن آواز حق و درست، یکی برای شنیدن نواهای ناحق ناهموار و ناهنجار. خلوتگاه شعر شاعر را دریادل می کند. از او دریایی ساکن و آرام می سازد، دریایی که تنها بادهای شدید آرامشش را به هم می ریزد، نه لغزیدن سنگها یا جا به جا شدن شاخه ها:
" عزیزم! باید مانند دریای ساکن و آرام باشی. دارای دو گوش: یکی برای شنیدن آواز حق و درست و یکی برای شنیدن هر نابه حق و ناهمواری... می دانی که دریا از بادهای شدید به حرکت در می آید نه از لغزیدن سنگی و جا به جا شدن شاخه ای. اگر به جز این باشی از اثر خود کاسته ای و موجودی هستی با یک جام آب برابر و باید در دست ها مثل بازیچه بگردی."
نیما - حرف های همسایه - بخش ٣

شاعر امروزی باید توانا باشد، باید قدرتمند باشد تا بر قدرت جوشش و توانایی زندگی بیفزاید، باید دارای نیروی ایمان و اعتقاد باشد، و دارای دلی گشاده مثل بسیط زمین، که پذیرای تمام اندیشه ها و حسها باشد. قبول نکردن توانایی نیست. مغرور بودن قدرتمند بودن نیست. توانایی در پذیرا بودن است، در خود را به جای دیگران گذاشتن و از دریچه چشم آنها نگاه کردن است. بدون این هنر شاعر فاقد قدرت آفرینش و سرایش شعر حقیقی است:
" عزیز من! قبول نکردن توانایی نیست. توانایی در این است که خود را به جای دیگران بگذاریم و از دریچه چشم آنها نگاه کنیم. اگر کار آنها را قبول نداریم، بتوانیم مثل آنها حظی را که آنها از کار خود می برند، برده باشیم. شما اگر این هنر را ندارید، بدانید که در کار خودتان هم چندان قدرت تام و تمام ندارید."
نیما - حرف های همسایه - بخش ٥

شاعر باید بتواند جهانی باشد و جهانی را در درون خود داشته باشد. او باید بتواند هم خودش باشد و هم دیگران باشد و با چشم این و آن به خودش و شعرش و به آنان و شعرشان نگاه کند و مزه شعر هر کس را با حس چشایی او یچشد و حس کند. و برای رسیدن به این منظور باید بتواند به طور موقت از خودش جدا شود و برای جدا شدن از خویش باید از خودپسندی و غرور جدا شود و از خود راضی نباشد. با داشتن چنین صفتهایی شاعر نمی تواند از خود جدا شود و این ناتوانی برای او عیب است:
" شاعر باید بتواند خودش و همه کس باشد. موقتاً بتواند از خود جدا شود. عمده این است. همین را دستاویز کرده به شما نصیحت می کنم اینقدر خودپسند، مغرور و از خود راضی نباشید. این که دل نمی کنید از خودتان جدا شوید، علتش این است. حالت دوم که مزه کار دیگران را، مثل خودشان، نمی فهمید از حالت اول اثر گرفته است. ولی برای من و شما این عجز عیب است."
نیما - حرف های همسایه - بخش ٥

و تمام این توانایی ها را- توانایی بینایی، توانایی شنوایی، توانایی از خود جدا شدن و به جای دیگران قرار گرفتن، توانایی با چشم دیگران دیدن، توانایی وجود دیگران را حس کردن و فهمیدن، توانایی پذیرا بودن، توانایی خود را باور کردن و به خودآگاهی، ادراک، اعتقاد و ایمان رسیدن- میوه های خوشاب خلوت پاکیزه و مصفای شاعر با خودش است:
" همه این ها را، عزیز من که شما باشید، خلوت با خود به آدم می دهد."
نیما - حرف های همسایه - بخش ٤

آذر 1386

نظرات شما (0)